Những năm gần đây, cộng đồng thủy sinh Việt Nam đã chứng kiến sự xuất hiện của một loài cá ngoại lai đầy ấn tượng nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro sinh thái: Cá Hoàng Đế (Cichla ocellaris), hay còn gọi là Peacock Bass. Loài cá săn mồi hung dữ, có hình dáng rực rỡ này đã trở thành tâm điểm chú ý khi chúng sinh sôi nảy nở tại hai hồ thủy điện lớn của Việt Nam là Hồ Trị An (Đồng Nai) và Hồ Thác Bà (Yên Bái).
Sự hiện diện của cá Hoàng Đế đã dấy lên mối lo ngại về việc mất cân bằng hệ sinh thái, đe dọa các loài cá bản địa. Tuy nhiên, chúng cũng mang lại nguồn thu nhập mới cho ngư dân và niềm hứng thú cho các cần thủ chuyên nghiệp, tạo nên một tình huống quản lý phức tạp. Việc tìm hiểu rõ nguồn gốc, đặc điểm sinh học và tác động thực tế của loài cá này là cực kỳ cần thiết để duy trì sự cân bằng tự nhiên trong các vùng nước nội địa của Việt Nam. Để đảm bảo hệ sinh thái được bảo vệ, việc kiểm soát và quản lý các loài cá ngoại lai cần được quan tâm, tương tự như các loài cá cảnh khác như cá vảy rồng cần được nuôi dưỡng đúng cách.
Đặc Điểm Sinh Học và Nguồn Gốc Của Cá Hoàng Đế (Cichla ocellaris)
Cá Hoàng Đế, với tên khoa học là Cichla ocellaris, thuộc họ Cichlidae và bộ Cá Vược Perciformes. Đây là loài cá nước ngọt có nguồn gốc từ khu vực Bắc Mỹ, Trung Mỹ và Nam Mỹ, nhưng cũng đã được tìm thấy ở Ấn Độ và Châu Phi. Chúng nổi tiếng với vẻ ngoài đẹp mắt, có màu vàng rực rỡ cùng ba sọc đen trên lưng và một chấm đen lớn bao quanh bởi vòng vàng ở đuôi, trông giống như lông chim công, nên còn được gọi là Peacock Bass (Cá Chim Công).
Đặc tính Săn mồi và Hình dáng
Cá Hoàng Đế là loài cá săn mồi và ăn thịt, chúng có khả năng ăn hầu hết mọi thứ vừa miệng.
- Kích thước và Tốc độ: Chiều dài cơ thể thường dao động từ 30 đến 60 cm, thậm chí có thể đạt 70 cm. Chúng di chuyển rất nhanh và săn mồi bằng cách truy đuổi thay vì phục kích như nhiều loài cá ăn thịt khác.
- Tính cách: Giống như hầu hết các loài thuộc họ Cichlidae, cá Hoàng Đế có tính phân chia lãnh thổ và rất hiếu chiến. Chúng thích phá hoại thảm thực vật và ăn các loài sinh vật nhỏ hơn mình.
- Sinh sản: Cá mái có thể đẻ từ 2.000 đến 3.000 trứng mỗi lần, với sức chịu đựng cao, giúp chúng sinh sản và phát triển mạnh mẽ trong nhiều môi trường thời tiết khác nhau. Cá đực thường có một cái u trên đầu, trong khi cá cái thì không.
Cá Hoàng Đế (Peacock Bass) có hình dáng và màu sắc bắt mắt
Với bản tính hung dữ và tốc độ tấn công nhanh, Cá Hoàng Đế được coi là một “hung thần” tiềm ẩn, gây nguy cơ tuyệt chủng cho các loài cá bản địa như cá mè dinh, cá trắng, cá linh, hay cá lòng tong đá. Cấu trúc bao tử và ruột ngắn của chúng cho thấy đây là loài cá ăn động vật. Đặc tính này cho thấy sự cần thiết phải kiểm soát các loài cá cảnh có khả năng xâm lấn, tương tự như những loài có sức sống mạnh mẽ khác như cửu sừng hoàng đế hoặc cá cửu sừng.
Lịch Sử Xuất Hiện và Tác Động Ở Hồ Thủy Điện Trị An
Hồ Trị An, khu vực được quản lý bởi Khu Bảo tồn Thiên nhiên – Văn hóa Đồng Nai, là nơi đầu tiên ghi nhận sự xuất hiện của cá Hoàng Đế tại Việt Nam.
Sự Xâm Lấn và Lo Ngại Ban Đầu
- Thời điểm: Khoảng năm 2006, cá Hoàng Đế bắt đầu xuất hiện và nhanh chóng sinh sôi, chiếm lĩnh khắp vùng hồ.
- Phản ứng của Ngư dân: Lúc đầu, ngư dân thấy cá lạ, bắt được rất nhiều nhưng không dám ăn mà chỉ gỡ lưới rồi ném đi. Vì màu sắc rực rỡ, chúng được gọi là “Cá Hoàng đế” và cái tên này dần trở nên quen thuộc.
- Lo ngại Sinh thái: Sự xâm lấn này đã gây xôn xao và lo sợ cá Hoàng Đế sẽ hủy hoại môi trường sinh thái hồ Trị An. Thậm chí, nhiều người còn nhầm lẫn chúng với cá hổ Piranha ở Nam Mỹ. Các cơ quan chức năng đã phải tiến hành kiểm tra mẫu và tìm được người phát tán cá ra hồ.
Cá Hoàng Đế săn mồi theo bầy, trở thành hung thần của các loài cá nhỏ bản địa
Chuyển đổi từ Nguy Cơ sang Kinh Tế
Ngay sau đó, ngư dân bắt đầu thử làm thịt cá Hoàng Đế và truyền tai nhau rằng loại cá này rất thơm ngon, có nhiều thịt, đặc biệt là không có xương dăm. Điều này khiến cho hoạt động đánh bắt loài cá này trở nên rầm rộ. Ông Nguyễn Hữu Phước, Hạt phó Hạt kiểm lâm (thuộc khu bảo tồn), cho biết: “Cá Hoàng Đế cũng tương đối hòa thuận với cá bản địa. Ngoài ra đây cũng là nguồn thu nhập khá của người dân.”
- Khai thác quá mức: Để kiểm soát số lượng cá Hoàng Đế, ngư dân đã tiến hành khai thác quy mô lớn bằng các phương pháp đánh bắt hiện đại. Hàng ngày, mỗi ghe có thể bắt được cả chục ký.
- Hậu quả: Sau một thời gian dài bị đánh bắt kiểu “tận diệt”, đến nay, cá Hoàng Đế gần như vắng bóng tại hồ Trị An, mặc dù tình trạng này cũng làm giảm sự tác động tiêu cực của chúng đến môi trường.
Ngư dân khai thác cá Hoàng Đế với quy mô lớn vì thịt ngon và không có xương dăm
Cá Hoàng Đế Gần Đây Xuất Hiện Ở Hồ Thác Bà (Yên Bái)
Nếu cá Hoàng Đế xuất hiện ở Trị An từ năm 2006, thì vài năm trở lại đây, chúng cũng đã được phát hiện trên vùng hồ Thác Bà (Yên Bái).
Sự Xuất Hiện và Tác Động Sinh Thái
- Thời điểm: Khoảng năm 2022, cá Hoàng Đế thỉnh thoảng mắc lưới ngư dân. Sau đó, số lượng cá đông dần lên một cách đáng kể.
- Ảnh hưởng: Sự gia tăng của giống cá ngoại lai này đi kèm với sự giảm sút đáng kể của số lượng tôm trong hồ, cho thấy tác động rõ rệt đến chuỗi thức ăn.
- Giả thuyết Nguồn gốc: Ông Nguyễn Ngọc Thắng, Chi cục trưởng Chi cục Thủy sản tỉnh Yên Bái, đã xác nhận đây là cá Cichla ocellaris, không phải giống cá bản địa và người dân địa phương không nuôi thả. Các giả thuyết về nguồn gốc bao gồm:
- Cá được người dân nuôi cảnh và vô tình lọt ra môi trường.
- Cá từ ao hồ phía Trung Quốc trôi theo mưa lũ xuống sông Chảy (nguồn nước chính của hồ Thác Bà) và di chuyển về hồ.
Sức Hút Đặc Biệt Với Cần Thủ
Cá Hoàng Đế đã trở thành mục tiêu săn bắt mới cho giới câu cá thể thao, đặc biệt là những người đã biết đến sự hung hãn của chúng ở miền Nam.
- Kỹ thuật Câu: Dân câu tại Thác Bà thường dùng hai cách chính:
- Câu ngâm: Sử dụng mồi cá sống, giun, và được “tín nhiệm cao nhất” là mồi tôm sống (vì cá Hoàng Đế rất thích ăn tôm tép).
- Câu rê (Lure): Dùng mồi giả để kích thích bản năng săn mồi hung hãn của chúng.
- Trải nghiệm: Điều đặc biệt là chúng cắn câu rất nhanh khi nước động, mang lại niềm vui săn bắt mạnh mẽ bên khung cảnh non nước hùng vĩ. Việc này cũng gián tiếp thúc đẩy du lịch và dịch vụ homestay quanh vùng hồ. Các hoạt động câu cá thể thao không chỉ giúp kiểm soát số lượng loài xâm hại mà còn tạo ra lợi ích kinh tế, mặc dù cần phải cân bằng và bảo vệ môi trường, giống như việc chăm sóc hồ nuôi koi gần đây.
Hoạt động săn câu cá Hoàng Đế diễn ra sôi nổi tại hồ Thác Bà
Sự hiếu chiến và bản năng săn mồi nhanh, mạnh của chúng chính là yếu tố kích thích giới cần thủ đổ về vùng hồ Thác Bà.
Những cần thủ hào hứng với việc săn bắt loài cá ngoại lai hiếu chiến này
Kết Luận
Sự xuất hiện của Cá Hoàng Đế (Peacock Bass) tại hai hồ thủy điện Trị An và Thác Bà là một ví dụ điển hình về thách thức quản lý các loài ngoại lai tại Việt Nam. Dù là loài cá săn mồi hung dữ, có khả năng làm thay đổi môi trường sinh thái bản địa và đe dọa các loài cá nhỏ, chúng cũng nhanh chóng trở thành nguồn thực phẩm giá trị và một đối tượng hấp dẫn cho câu cá thể thao.
Việc khai thác quá mức tại Trị An đã khiến số lượng cá Hoàng Đế gần như biến mất, trong khi tại Thác Bà, vấn đề đang ở giai đoạn cần được quan tâm sát sao. Tình trạng này đòi hỏi sự vào cuộc của các nhà khoa học và quản lý để đánh giá chính xác tác động sinh thái và xây dựng chiến lược kiểm soát loài một cách cân bằng, biến nguy cơ thành lợi thế một cách bền vững. Chỉ khi đó, Việt Nam mới có thể duy trì được đa dạng sinh học và bảo vệ nguồn tài nguyên thủy sinh quý giá của mình.
Tài liệu tham khảo
- Thông tin từ Chi cục Thủy sản tỉnh Đồng Nai (qua Ông Nguyễn Hữu Phước).
- Thông tin từ Chi cục Thủy sản tỉnh Yên Bái (qua Ông Nguyễn Ngọc Thắng).
- Kinh nghiệm và quan sát của ngư dân địa phương tại Hồ Trị An và Hồ Thác Bà.